نەخۆشی كۆرۆنا گەیشتە كوێ؟
لە وڵاتی چیندا، خێرایی بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆرۆنا هێور بووەتەوە، بەڵام هێشتا لە تەشەنەكردندایە. كۆریای باشوور و ئیتاڵیا و ئێران بوونەتە سەرچاوەی نوێ بۆ تەشەنەكردن و جارێ لەوانەدا كۆنترۆڵ نەكراوە. ڤایرۆسەكە گەیشتووەتە سەرجەم كیشوەرەكانی جیهان و لە چەندین وڵاتدا تۆماركراوە، بەڵام لەوانەدا ڤایرۆسەكە هێشتا لە قۆناخی سەرەتایی پەتادایە. مەترسی گەورە لەوەدایە كە ڤایرۆسەكە دەگاتە ئەو وڵاتە بنكۆڵ و هەژارانەی وەك عێراق و وڵاتانی ئەفریقا كە سیستەمی تەندروستییان توانای بەرەنگار بوونەوەی پەتاكەی لاوازە. بۆیە، رەنگە مەسەلەی كۆنترۆڵكردن شەڕێكی دۆڕاو بێ. پێویستە هەرێمی كوردستان لەوانە باشتری پێبكرێت.
بێگومان جیهانی ئەمڕۆ و كۆمەڵگەكان زۆر تێكەڵ و لێكبەستراوەنەتەوە. ئامرازەكانی گواستنەوە و هۆكارەكانی قەرەباڵخی و تێكەڵبوون زۆر بوونە، بۆیە مەسەلەی تەشەنەكردنی زیاتری ڤایرۆسەكە هەر مەسەلەی كاتە و لە ئاییندەدا ڤایرۆسەكە وەك ئەوانی ئینفلەوەنزا لە كۆمەڵگە دەچەسپێ و دەبێتە خاوەن ماڵ.
قۆناخەكانی تەشەنەكردن و ئەركی حكومەت؟
قۆناخی یەكەم ئەو كاتەیە كە بۆ یەكەمجار ڤایرۆسەكە دەگاتە ناو كۆمەڵگەیەك، لەوەدا دەكرێ دەورەی بگیردرێ و كۆنترۆڵ بكرێ. هەرێمی كوردستان لەو قۆناخەدایە و حكومەتی هەرێمیش وا خەریكە. لەو قۆناخە سەرەتاییەدا، پێویستە خەڵك و حكومەت بەزیادەوە تووشی وەسواسی نەبن. جارێ هەتا بەڵگەی تەشەنەكردنی بێسنوور نەیەتە ئاراوە، پێویست ناكات رێكاری زۆر تووند بەكار بهێندرێت، چونكە ئەو جۆرە وەسواسی و رێكارە تووندانە بۆ ماوەی درێژ و بەبێ بەڵگە دەبنە هۆی ئیرهاقكردنی سیستەم و كۆمەڵگە، كە دواتر رەنگە زوو كۆڵبدەن و رێكارەكانیش كاریگەرییان نەمێنێ.
هەر لەو قۆناخەشدا، بەشێك لە بەرپرسیارێتی خەڵك ئەوەیە كە لەگەڵ حكومەت هاوكار بن و زانیاری پێبدەن. پێویست ناكات خەڵك نەخۆشییەكە بشارێتەوە، زۆر باشترە كە زوو یارمەتی و ئامۆژگاری پزیشكی وەربگرێ بەبێ ئەوەی كە حكومەت یان خەڵك بە چاوی هەڕەشە و مەترسییەوە سەیری نەخۆش بكات. بەداخەوە، ناسینەوەی نیشانەكانی نەخۆشییەكە كارێكی ئاسان نییە و تاكە رێگە بۆ دڵنیابوون لە بوون یان نەبوونی نەخۆشییەكە ئەوەیە كە لە پشكنینی تاقیگە بۆ سامپڵی نەخۆشەكە بكرێت.
قۆناخەكانی دواتر ئەوانەن كە ڤایرۆسەكە لە كۆمەڵگەدا دەخولێتەوە بەبێ ئەوەی نەخۆشە نوێكان پەیوەندییان بە سەرچاوەی یەكەمەوە مابێ. لەگەڵ تێپەڕبوونی كات، لەتوانای حكومەتدا نابێ كە رێگە لەو تەشەنەیە بگرێ، بەڵام دەتوانێ خێرایی ئەو تەشەنەیە خاوبكەنەوە و چەسپانی ڤایرۆسەكە لە كۆمەڵگە هەتا هاوین دوابخات، كە ئەوكات تینی پەتایەكە بە سرووشتی كەمدەبێتەوە و زانیاری و ئامرازی زانستیش بۆ چارەسەر و رێگرتن زیاتر دەبن.
لە هەموو قۆناخەكاندا، پێویستە حكومەت زۆر بە شەفافی ئامار و ئامۆژگاری بەردەوام بگەیێنێتە خەڵك. شاردنەوەی زانیاری هۆكارێكی سەرەكییە لە تەشەنەكردن، وە راستگۆیی و پێشكەشكردنی ئاماری دروست ئامرازێكی سەرەكییە بۆ رێگرتن لەگەڵ ڤایرۆسەكە.
ئاستی مەترسی و رێژەی مردن
جارێ زووە بزاندرێ رێژەی مردن چەندە، بەڵام زۆر كەمترە لەوەی باسدەكرێ. لەگەڵ زانیاری زیاتر لە وڵاتی چینەوە دەركەوتووە كە رێژەی ئەوانەی نەخۆشی سووك دەگرن وەیان هەست ناكەن گرتوویانە، زۆر زیاترن لەوانەی كە بە قورسی دەیگرن و حكومەتیش ئاگای لەوانە نییە و ئاماری بۆیان پەیدا نەكردووە. لەنێو ئەوانەش كە نەخۆشییەكانیان دەستنیشانكراوە، دەوروبەری سەدا یەك بۆ دوو (١-٢ % - هێشتا كۆتایی نییە) مردوون، واتە رێژە راستەقینەكەی مردن رەنگە كەمتر بێ لە سەدا یەك. ئەزموونی نەخۆشییە درمەكان سەلماندوویەتی كە لە خراپترین حاڵەتدا، رێژەی 80%ـی خەڵك تووشی ڤاریۆس دەبن و ئەوانی دیكە بەرناكەون.
لە وڵاتی ئێران رێژەی مردن بە زیادەوە تۆماركراوە، بەڵام ئەوە زانیاری دروست نییە و جێگەی بڕوا نییە، چونكە رێژەكان تەنیا لەنێو ئەوانەن كە حكومەت وەك نەخۆش رایگەیاندوون، كەچی ژمارەیەكی زۆر لە تووشبووان سەردانی بنكە تەندروستییەكانیان نەكردووە یان دەوڵەتی ئێران رای نەگەیاندوون. بێگومان، ئاستی خزمەتگوزاری تەندروستیی ئێران لاوازترە لە هی چین، بۆیە رەنگە رێژەی مردن تۆزێك لە سەرووی چینەوە بێ بەڵام نەك بەو ئاستەی باسی لێوە دەكرێ.
كۆرۆنا لە منداڵ و پیر
هەموو كەس قابیلی ئەوەیە ڤایرۆسەكە وەرگرێ و نەخۆشی لێ دەركەوێ و دواتریش چاك ببێتەوە، بەڵام جیاوازی لەنێو خەڵكدا زۆرە. بۆ نموونە، منداڵ و لاوی تەندروست بە گشتی زۆر بە سووكی نەخۆشییەكە دەگرن و تەنیا كەمینەیەكیان بە قورسی دەیگرن. لە زۆریاندا نیشانەكانی نەخۆشیش دەرناكەوەن، بۆیە ئەوانە ئاسانتر نەخۆشیەكە دەگوازنەوە. خۆ منداڵان لەكاتی یاریكردن و تێكەڵبووندا خۆیان لە لیك و ئاوی لوت و كۆكە و پژمینی یەكتر ناپارێزن و زۆریش گوێ نادەنە پاكوخاوێنی و دەستشۆردن. كە دەگەڕێنەوە ماڵیش، خۆشەویستەكانیان لە ئامێزیان دەگرن و بە تەوقە و ماچكردن و پێكەوەژیان ڤایرۆسەكانیان لێ وەردەگرن.
خەڵكانی بە تەمەن یان ئەوانەی نەخۆشی دیكەیان هەیە (بۆ نموونە دڵ، شەكرە، گورچیلە، شێرپەنجە و هتد..) بەرگری لەشیان كەمترە. بۆیە ئەوانە نەخۆشییەكە بە تووندی دەگرن، بەڵام مانای ئەوە نییە كە رزگاریان نابێ. ئەزموونی چین سەلماندی كە زۆربەی ئەوانەش چاك دەبنەوە، بەڵام رێژەی مردن لەنێویاندا زیاترە وەك لە خەڵكی ساخ. شایانی باسە كە هیچ كاتێك درەنگ نییە بۆ ئەوەی خەڵك گرنگی بە باری تەندروستی بدات، لەرێگەی وەرزش و خواردنی چاك و وازهێنان لە جگەرەكێشان و كەمكردنەوەی هۆكارەكانی ماندووبوون و ئیرهاقی (سترێسی) دەروونی. جگەرەكێشان مەترسییەكی راستەوخۆترە لە رەفتارەكانی دیكە، چونكە ڤایرۆسەكە دەچێتە سیپەلاك و بۆرییەكانی هەناسەوە، كە هەر ئەو ئۆرگانانەن كە جگەرە زیانیان لێ دەدات.
شایانی باسە، ئەو كەسانەی كە تووشی نەخۆشی دەبن و چاك دەبنەوە، مانای بەرگرییان پەیداكردووە و پاك بوونەتەوە و چیتر مایەی مەترسی نین و ڤایرۆس بڵاو ناكەنەوە، ئەو كەسانە خۆشبەختن كە رزگاریان بووە جارێكی دیكە تووش نابنەوە مەگەر هۆكارێكی دەگمەنیان تێدا هەبێ. هەتا ئێستا تەنیا یەك حاڵەتی توشبوونەوە لە چین باسی لێكراوە و ئەویش مایەی سەرسوڕمانە و دیارنییە كە بارودۆخەكەی چی بووە.
خۆپاراستن و پاراستنی كۆمەڵگە
ڤایرۆسەكە لەگەڵ دڵۆپە ئاوی دەم و لووت و چاو و هەناسە دەپڕژێتە دەوروبەر، دواتر بە هەمان رێگە دەچێتە ناو لەشی یەكێكی دیكە. رەفتاری مرۆڤیش وایە كە هەمیشە دەست لە دەم و لووت و چاو دەدات و بە دەستی پڕ لە ڤایرۆس بڵاوی دەكاتەوە. هەر شوێنێكیش كە دەستی تەڕی نەخۆشێكی پێوە دەبێ، ڤایرۆسی دەكەوێتە سەر. ئەو ڤایرۆسە لە زستاندا بۆ ماوەی چەند سەعاتێك بە زیندوویی دەمێنێتەوە (لە گەرمای هاویندا بە پێچەوانەیە). بۆیەش، دووركەوتنەوە لە هەناسە و كۆكە و پژمینی خەڵك وە دەست شووشتن و راگرتنی پاكوخاوێنی تەنیا رێگان بۆ خۆپاراستن. بەكارهێنانی دیتۆڵ و كحول بۆ پاككردنەوەی هەر كەلوپەلێك كە دڵۆپ و ڤایرۆسی مرۆڤی پێوەبێ پێویستە.
خۆشبەختانە خەڵك زۆر هوشیار بووەتەوە، بۆیە لە ئامادەباشیدایە. مەسەلەی راگرتنی پاكوخاوێنی، هەواگۆڕكێی ژووری داخراو، دەست شووشتنی بەردەوام، دووركەوتنەوە لە تەوقەكردن و ماچكردن و نزیكبوونەوە لەوانەی نەخۆشن وەیان دەكۆكن و دەپژمن.
ماسكی دەموچاو بۆ نەخۆش دروستكراوە كە لەكاتی كۆكین و پژمین و قسەكردن دڵۆپەی پڕ لە ڤایرۆس بلاو نەكاتەوە، بەڵام لە راستیدا، لە حاڵەتی تووشبوونیدا، پێویستە نەخۆشەكە لە بنەڕەتەوە نەچێتە نێو خەڵك و پێویستە لەماڵ وەیان نەخۆشخانە پشووبدات. سوودی ماسك بۆ خەڵكی ساخ كەمتر و سنووردارترە، چونكە لە زۆربەی حاڵەت بە چاكی بەكارنایەت و دەبێ زوو زوو بگۆڕدرێت.
حكومەت بەرپرسیارە لەوەی كە بڕیاربدات كەی و چۆن كۆبوونەوەی خەڵك كەمدەكاتەوە. لە وەرزی سەرمادا گرنگە رێگە لە هەندێ كۆبوونەوە بگیردرێت كە دەبنە مایەی تەشەنەكردنی خێرای ڤایرۆس. لە چەند رۆژی رابوردوودا، دەوڵەتی سعودیە عەمرەی راگرت، كە كارێكی زۆر باش بوو. زۆر لە وڵاتان رێگەیان لە كۆنفرانس و كۆبوونەوەی گشتی و تازیە و ئاهەنگگێڕان گرتووە یان رێكخەران هەڵیانوەشاندووەتەوە. لە كوردستانیش هەندێ رێكاری هاوشێوە كراوە و رەچاوی كەمكردنەوەی دەوام و راگرتنی قوتابخانەكان كراوە. كارێكی گونجاویش دەبێ كە لە ئایندەدا (لە كات و ساتی گونجاو و بەشێوەیەكی كاتی) نوێژی جەماعەت و هەینی (لە مزگەوتەكان) هەڵپەسێردرێن. پاراستنی خەڵك لە بڵاوكردنەوەی نەخۆشی هەر خۆی لەخۆیدا عیبادەتە. ئەگەر لە مزگەوت لە كاتی نوێژكردن و لە چركە هێمنەكاندا هەست رابگریت، هەر لە سەرەتاوە هەتا كۆتایی گوێبیستی دەیان و بگرە سەدان دانە كۆكە و پژمین دەبیت، بەڵام ئەوە بە هەند وەنەگیراوە و دەبێ بۆ خێری كۆمەڵگە حیسابی جیددی بۆ بكرێت.
پەتای كۆرۆنا كەی تێدەپەڕێت؟
دیارە كە ڤایرۆسی كۆرۆنا بایی ئەوەندە لە سەرتاپای جیهان بڵاو بووەتەوە كە ئیتر لەناو ناچێ و لەگەڵ تێپەڕبوونی كاتدا لە زۆربەی كۆمەڵگەکانی جیهاندا دەچەسپێ. لەگەڵ ئەویشدا، ژمارەی ئەوانەی كە تووشی ڤایرۆسەكە دەبن و چاك دەبنەوە، زیاتر دەبێ. بەو هۆیە بەرگری گشتی دژە ڤایرۆس لەنێو كۆمەڵگەدا بەرەو زیادبوون دەچێ، بەوەش مەترسییەكانیش كەمتر دەبنەوە.
لە وەرزی هاویندا، خەڵك كەمتر لە ژووری داخراودا دەبێ و كەمتر رووبەڕووی خەڵكی نەخۆش دەبنەوە. هاوكات، ئەو دڵۆپانەی هەناسە و تەڕایەتی دەست و ئامرازەكانی دەوروبەر بە گەرمای بەرز زووتر وشكدەبنەوە، بەوەش ڤایرۆسەكەش وشكدەبێتەوە و خۆی ناگرێ.
بەو پێیە، لە ئاییندەیەكی نزیكدا (چەند مانگێك) ئاست و رێژەی تەشەنەكردنی ڤایرۆسەكە دەگاتە ئەوەی كە تا رادەیەك یان كۆنترۆڵ دەكرێ (كە ئاسان نییە)، یان لە زۆر وڵاتدا لە كۆنترۆڵ دەردەچێ و حكومەتەكان كۆڵ دەدەن و دیاردەكە دەبێتە ئاسایی. لە هەردوو حاڵەتدا لە چەند مانگی داهاتوودا (لە كۆتایی بەهار تاوەکو كۆتایی هاوین) ژیان دەگەڕێتەوە باری ئاسایی و نۆرماڵ، نەخۆشییەكە وەك ئینفلەوەنزا مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێ. لەو نێوەشدا، رەنگە دەرمانی چارەسەر و ڤاكسین (كوتان) بدۆزرێنەوە، بەڵام ئەو بەرهەمانە ماوەیەكی زۆر زیاتریان پێویستە بۆ ئەوەی بكەونە بازاڕەوە لەوەی كە خەڵك چاوەڕوانیەتی.
دوای تووشبوونی كۆرۆنا
دوای تووشبوون بە ڤایرۆسی كۆرۆنا (كۆڤید 19)، چارەنووسی نەخۆش پەیوەستە بە كۆمەڵێك فاكتەرەوە، كە پێویستە لەكاتی خۆپاراستن رەچاوبكرێن:
1) رێگەی گواستنەوە: دەست بۆ دەم و لوت، وەیان راستەوخۆ لە رێگەی هەناسەوە.
2) جورعەی ڤایرۆسەكە: ژمارەی ڤایرۆسەكانی دەچنە لەشەوە
3) تەمەن و باری تەندروستی مرۆڤە توشبووەكە.
هاوكات تێگەیشتن لە كاروانی ڤایرۆسەكە لەناو لەشی مرۆڤ گرنگە بۆ ئەوەی خەڵك لە زانیاری و رەفتار و رێگەچارەی نەشیاو یان زیانبەخش دوور بكەوێتەوە.
ئەگەر ڤایرۆسی كۆرۆنا بە دەست بگوازرێتەوە بۆ ناو دەم و لوت، لەوێدا، چەند سەعاتێكی دەوێ تاوەكو خۆی بە خانەكانی ناو دەم و گەروو و لوت هەڵدەواسێ و دواتر نیشتەجێ دەبێ. بۆیە:
- هەتا دەكرێ لە دوای دەست لێدانی كەلوپەلی ڤایرۆساوی، مرۆڤ دەست بۆ دەم و لوت نەبات، و ئەگەر بردیشی، بە بێ دواكەوتن دەست و دەم و لوتت بشۆرێ وغەرغەرە بە ئاو یان خوێواو بكات. ئەوە چانسێكت دەداتە مرۆڤەكە هەتا ڤایرۆسەكە لە قۆناخی یەكەم رابگری، ئەگینا دواتر هیچكام لەوانە سوودێكی ئەوتۆی نابێ.
- ئەگەر ژمارەی ڤایرۆسەكانی دەگوازرێتەوە ناو دەم و لوت زۆربن (واتە ئەو شوێنەی دەستی پێكەوتووە زۆر پیس بووبێ)، ئەوا ڤایرۆسەكە خێراتر و بە ژمارەی زۆرتر جێگیر دەبێ و لە لەش بڵاودەبێتەوە و نیشانەكانی نەخۆشیەكە زووتر بەدەر دەكەوێ.
دوای نیشتەجێبوون، ڤایرۆسەكە دەچێتە ناو خانەكانی دەم و لوت و گەروو. لەوێدا پێداویستی گەشەكردن و زۆربوون مسۆگەر دەكات و لە ماوەی چەند ڕۆژێكدا بە هەزاران قات زیاد دەكات. لەوێشەوە لە خانەكانی گەرووەوە لە رێگەی هەناسە و خوێنەوە بڵاودەبێتەوە بۆ ناو سیپەلاك و باقی لەش. هەر لەو كاتەشەوە كەسی تووشبوو توانای گواستنەوەی ڤایرۆسەكەی هەیە بۆ یەكێكی دیكە. واتە پێش ئەوەی خۆشی نیشانەكانی لێ دەركەوتبێ.
دیارە لەو نێوەشدا ئامراز و كۆئەندامی بەرگری لەش دەكەونە شەڕ لە دژی ڤایرۆس. لەو شوێنەی كە شەڕی تێدا دەبێ، نیشانەكانی نەخۆشەکە دەردەكەون. دەم و گەروو و دیوی پشتەوی لووت كۆمەڵێك شانەی لیمفاویان تێدایە، كە یەكەم بەرەی شەڕكردنن. ئەوانە بەهۆی شەڕەكەوە دەست بە ئاوسان دەكەن و مرۆڤەكە هەست بە ئاوسانی مل و گەرو و كەوتن و كڕانەوەی پشتەوەی لووت و گەروو دەكات.
لە لەشی مرۆڤێكی تەندروست و لاودا، رەنگە ئەو شەڕە لە گەروودا یەكلایی ببێتەوە، هێزەكانی بەرگری لەش لەوێدا ژمارەی ڤایرۆسەكان كەم دەكەنەوە و رێگە بە زۆربەیان نادەن تەشەنە بكەن. لەونێوەشدا كۆئەندامی بەرگری راهێنان بە خڕۆكە سپییەكان دەكات و ئامادەیان دەكات بۆ شەڕكردنی راستەوخۆ و دروستكردنی ئەنتی بۆدی. ئیتر نەخۆشیەكە سووك دەبێ و كەسەكە زووتر رزگاری دەبێ.
دوای گەروو، ڤایرۆسەكە چەند رۆژێكی دیكە دەخایەنێ هەتا دەگاتە سیپەلاك و بۆرییەكانی هەناسە. ئەوانیش لەكاتی شەڕدا تووشی برینداری و مردنی خانەكان دەبن، بەڵام لەوانەدا – بە بەراورد لەگەڵ گەروو - شانەی لیمفاوی كەمترن و ئاستی بەرگری گشتی نزمترە، بۆیە، زیانی گەورەتریان پێ دەكەوێ. ئەوەش كار دەكاتە سەر توانای بۆرییەكانی هەناسە و سیپەلاك بۆ كاربەجێگەیاندنیان، بۆیە مرۆڤەكە تووشی تەنگە نەفەسی و كەمبوونەوەی رادەی ئۆكسجینی لەش دەكات.
ئەگەر مرۆڤی ساغ یەكەمجار ڤایرۆسی لە رێگەی هەڵمژینی هەناسە و دڵۆپی كۆكە و پژمینی نەخۆشێك تووش ببێ، ئەوا زۆربەی ڤایرۆسەكان بە راستەوخۆیی دەگەنە سیپەلاك و بۆریەكانی هەناسە و یەكەمجار ئەوێ بریندار دەكەن. لەو كەسانەدا، رەنگە یەكەمین نیشانەكانی نەخۆشی بە كۆكە و تەنگەنەفەسی بەدەر بكەون بەبێ ئەوەی كێشەی گەروو و لوت زاڵ ببێ. خۆ ئەوانەی بۆ ماوەیەكی درێژتر لەگەڵ نەخۆشێك تێكەڵ دەبن و دەكەونە گفتوگۆ و هەڵمژینی هەناسەی یەكتر، ئەوا جورعەی (ژمارەی) ڤایرۆسەكانی كە راستەوخۆ دەگەنە بۆرییەكانی هەناسە و سیپەلاك زیاتریش دەبن و نەخۆشەكە زووتر نیشانەكانی لێ دەردەدات و رەنگە نەخۆشییەكە تووندتریش بێ.
- لە ژوورێكی داخراودا كە دەنگە دەنگی زۆری تێدایە، زۆربەی ئەوانەی قسە دەكەن، لە نزیك یەكتر دەوەستن و دەنگیان بەرزتر دەكەنەوە، بەوە پریشكی دەم و لووتیان بە ئاسانتر ئاڵوگۆڕ دەكەن و زیاتریش هەناسەی یەكتر هەڵدەمژن. هەیانە بۆ نهێنی پاراستن دەمیان لەیەكتر زۆر نزیك دەكەنەوە، بەوە دیسان جورعەی ڤایرۆسەكانیان كە راستەوخۆ لە رێگەی هەناسەوە دەگەیننە سیپەلاكی یەكتر گەورەتر دەبێ. هەتا ئەو تێكەڵاویە رووبەڕووش درێژتر بخایەنێ، ژمارەی ڤایرۆسە گوزراوەكان زیاتر دەبن.
- بۆیەش گرنگە هەتا بكرێ، كەمترین خەڵك بۆ كەمترین ماوە لە ژوورێكدا بن، و لەكاتی قسەكردن بە لانیكەمەوە مەترونیوێك هەتا دوو مەتر لێك دوور بن، و كۆبوونەوەكانیش زوو كۆتایی پێ بێنن، و دواتر هەوای ژوورەكان بگۆڕن.
ئەگەر تووشبووێك بەرگری لەشی كەم بێ، بۆ نموونە بەهۆی نەخۆشی، یان دەرمانی هەندێ جۆرە نەخۆشی، و یان جگەرەكێشان (كە كاری بۆڕیەكانی هەناسە و سیپەلاك تێك دەدات)، ئەوا ڤایرۆسەكە گەورەترین زیان لە سیپەلاك دەدات و لەوێشەوە ناوەستێ لە سەرجەم بەرەكانی شەڕدا سەردەكەوێ و خۆی دەگەیەنێتە كۆئەندامەكانی دیكەی لەش و كاری ئەوانیش تێك دەدات. لەوانە، رەنگە گورچیلەكان لەكار بخات.
- لەو حاڵەتەدا نەخۆش هەر دەبێ لە نەخۆشخانە بخەوێ و كۆمەڵێك ئامرازی ژووری ئینعاشی لە خزمەتدا بێ، لەوانە ئۆكسجین و هاوكاری هەناسەدان و شوشتنەوەی گورچیلە و رێكخستنەوەی فشاری خوێن و رێكخستنەوەی لێدانی دڵ و هی دیکە.
- هەر لەبەر ئەو هۆیانەشە كە پێویستە جەخت نەك تەنیا لە پاكوخاوێنی بكرێتەوە، بەڵكو لە باشكردنی تەندروستی و جگەرە تەرككردن. هیچ كاتێك درەنگ نییە بۆ ئەوەی دەستپێبكەیت.
بەرگری لەش و گواستنەوەی بەرگری
دوای چاكبوونەوە، كۆئەندامی بەرگری لەش ئەو ڤایرۆسەی لەبیر دەمێنێ و ئەگەر لە ئایندەدا دیسان رووبەڕووی بێتەوە دەیناسێتەوە و هەموو ئامرازەكانی شەڕكردنی بۆ بەگەڕ دەخات. بەوە لەش بە یەكجارەكی دەپارێزێ، تەنیا لەو حاڵەتانە نەبێ كە ڤایرۆسەكە لەژێر فشاری بەرگری خەڵكدا مەجبوور دەبێ بەرگری خۆی بگۆڕێ، بەڵام ئەو گۆڕانكارییە زۆر خێرا نییە و لە زۆربەی حاڵەتیشدا گۆڕانكاری بچووكن. واتە ئەگەر لەشی مرۆڤ بۆ جاری دووەمیش بەرەنگاری ئەو ڤایرۆسە - بە بەرگە نوێیەكەی - بوویەوە، ئەوا نەخۆشییەكەی سووك دەبێ.
هاوكات، كە ژمارەی ئەو كەسانەی لە نەخۆشییەكە رزگاریان دەبێ زۆر دەبن، بگرە دەگەنە ئاستی زۆرینە، ئەوكات هەمان ئەو كەسانە دەبنە بەربەست لەبەردەم تەشەنەكردنی ڤایرۆسەكە، وە ئاستی توشبوون كەم دەكەنەوە – واتە بەرگری كۆمەڵ.
لە سەردەمانی پێشوو، پێش داهێنانی ئەنتیبایۆتیك، كاریگەرترین شێوازی چارەسەری نەخۆشی بریتی بوو لە گواستنەوەی سیرەم (ئاوی خوێن)ی ئەو كەسانەی لە نەخۆشییەكە چاكدەبنەوە بۆ یەكێكی توشبووی نوێی. ئەو شێوازە لە ئێستاشدا بەردەوام لە بواری نەخۆشی ڤایرۆسی كاری پێ دەكرێ، نەك تەنیا بۆ چارەسەركردن بەڵكو وەك كوتانێك بۆ رێگرتن لە نەخۆشی. ئێستاش دەكرێ بیر لەوە بكرێتەوە، بەتایبەتی لە چین كە ژمارەی ئەوانەی چاكبوونەوە و لە ڤایرۆسەكە پاكبوونەتەوە بایی ئەوەندە زیادی كردووە كە بتوانرێ بە سیرەمی ئەوان خەڵكی دیكە لە مردن وەیان نەخۆشبوون رزگار بكرێن.
دوایین وشە: مایەی خۆشحاڵییە كە سەرباری بەربەستەكان، كەچی هەرێمی كوردستان لە زۆر وڵاتانی دیكەی دەورووبەر و بگرە ئەوروپییەكان باشتر خۆی پاراستووە. بەشێكی ئەو سەركەوتنە دەگەڕێتەوە بۆ هاوكاری و هۆشیاری تاكەكەس و كۆمەڵگە و حكومەت. هاوكات خەڵك بەدوای زانیاری بەسوود دەگەڕێ بۆ خۆپاراستن و پاراستنی خەڵكی دیكە. هیوادارین هەموو لایەك لەوەدا بەردەوام بێ.